Бер ҡасан да күңеле менән ҡартаймаған Һылыу Шәмсетдинова

Үҙемдең хикәйәмде мин 1983 йылда «Ленин юлы» район гәзите һанында баҫылған юлдарҙан башларға теләйем. Һылыу Шәмсетдинова - комсомол йәштәше...

Ул Таллыҡ ауылында донъяға килә, уның ата-әсәһе колхозда эшләй. Башҡа балалар менән Һылыу Әмир мәктәбендә уҡый, унда дүрт класс тамамлай. Артабан уҡыуын Стәрлебашта дауам итергә тура килә. Уҡыуы ауыр була. Йөҙҙәрсә бала стәрлебаштарҙың фатирҙарында торорға мәжбүр була. Хатта күп балалы ғаиләләргә лә ауылдарҙан бер нисәшәр баланы ҡабул итергә тура килә. Уҡыусыларҙы урынлаштырырға бүлмәләр етмәй, китаптар булмай. 1938 йылда Стәрлебаш татар мәктәбе үҙенең тәүге унынсы класс уҡыусыларын сығара, улар араһында Һылыу Шәмсетдинова ла өлгөргәнлек аттестатын ала. Бәләкәй саҡтан уҡ мәктәп тормошоноң ауырлыҡтарын үҙ иңендә татып ул ул ауыл малайҙарына һәм ҡыҙҙарына мәғрифәтселеккә юл һалышырға ярҙамлашырға ҡарар итә. Шуға күрә башланғыс кластар уҡытыусыһы курстарына уҡырға инә.

Район мәғариф бүлеге ҡушыуы буйынса уны Тәтер-Арыҫлан мәктәбенә ебәрәләр. Ситса күлдәк кейгән, күкрәгенә комсомол билдәһе таҡҡан ҡыҙ беренсе класҡа инә. Уҡыусыларының таҙа, осҡон сәскән күҙҙәрендә ул үҙенең киләсәген күрә. Йәш уҡытыусыға эште башлауы ауыр була. Уҡытыу эшмәкәрлегенән тыш, Совет уҡытыусыһы уҡыусыларҙың дәрескә йөрөүен тәьмин итергә тейеш була. Ул саҡта балаларҙы мәктәпкә йәлеп итеү еңел булмай, ҡайһы бер ата-әсәләр балаһының уҡыу һәм яҙыуынан тыш, тағы ла нимәгәлер өйрәнеүен кәрәк тип һанамай. Кейем-һалымдың булмауы ҡышҡы һыуыҡта һәм юл булмағанда мәктәпкә йөрөмәүҙең төп сәбәптәренең береһе була. Һылыу Баһауетдин ҡыҙы ныҡышмалы рәүештә белем биреү агитацияһын алып бара. Сит балаларға хәстәрлек күрһәтеп, ул яйлап ҡына урындағы халыҡтың ихтирамын һәм абруйын яулай. Ғәҙәти булмаған матур исемле етди уҡытыусыға Талип Арыҫланов күҙ һала. Егет хәрбиҙәрҙән була, шуға күрә шулай уҡ дисциплина һәм ғәҙеллекте ярата. Тотанаҡлы холоҡло Һылыуҙа Талип көс-дәрте ташып торған һөйкөмлө һәм нәфис ҡыҙҙы күрә. Улар бер-береһенә тартыла, әммә ғаилә тормошонда йыуанып йәшәргә һуғыш ҡамасаулай. Тәүге көндәрҙә үк Талипты фронтҡа алалар...

Һылыу Баһауетдин ҡыҙының туғаны Әнисә миңә уның хәбәрһеҙ юғалыуы тураһында һөйләне. Ғүмеренең аҙағына тиклем уның Һылыу инәйе был юғалтыу менән килешә алмай, Талип уның хәтерендә йәшәй, уның менән шатлыҡ-ҡыуаныстарын һәм ҡайғыларын уртаҡлаша. Фажиғәле хәбәр алғандан һуң Һылыу Шәмсетдинова ярһыуланып фронтҡа алыуҙарын үтенә, ирен бик ныҡ һағына, һәр ваҡыт уның менән осрашыу тураһында уйлай, уны эҙләп табырға теләй. 90-сы йылдарҙа хатта «Көт мине» программаһына ла яҙа...

Бөгөнгө мөмкинлектәрҙән сығып мин, Талип Арыҫланов тураһында мәғлүмәт табып ҡарарға ҡарар иттем. РФ Оборона министрлығының мәғлүмәттәр базаһының «Мемориал» сайтында юғалтыуҙар тураһында белдереү хәбәрҙәре бар. Кесе лейтенант Арыҫланов Талип Хәйрулла улы Ҡазан ҡалаһының Киров район хәрби комиссариатынан армияға алына. Һуңғы хеҙмәт итеү урыны - 285-се бомбардировка авиация дивизияһы. Бомбардировщик Арыҫлановтың Совет армияһынан сығыу датаһы - 1942 йылдың 4 авгусы. Ошо дивизия иҫтәлегенә электрон журналда был осорҙа һөжүм итеүҙәр Ржев ҡалаһы (Тверь өлкәһе) йүнәлешендә яһала, тиелә.

Һуғыш ваҡытында ҡайғынан уны ауыр эш ҡотҡара. Район үҙәгендә матур, дәртләндерерлек итеп һөйләй белгән белемле комсомолканы күреп ҡалалар һәм ВЛКСМ район комитетына эшкә саҡыралар. Һуғыш мәлендә уны беренсе секретарь итеп тәғәйенләйҙәр. Был бик ҡырыҫ һәм ауыр ваҡыт була. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа Һылыу Шәмсетдинова республиканың крәҫтиән йәштәре лидеры була. Өлкә комитетында бүлек мөдире булып эшләү уға административ эштәрҙә ҙур белем бирә. Уның идара итеү тәжрибәһе Әмир ауылынан бик күп яҡташтарын ас үлемдән ҡотҡара. Өфөнән тыуған ауылына әсәһе янына ҡатҡас, ул емерелеп бөткән, буш өйҙәрҙе күрә. Кешеләр ғаиләләре менән ауырыуҙан һәм аслыҡтан үлә. Һылыу Баһауетдин ҡыҙы аҙыҡ-түлекте нисек юллап алыу юлын белә һәм йәмәғәт ашханалары ойоштора. Шулай итеп, тиҫтәләрсә ауылдашын үлемдән ҡотҡарып алып ҡала. Быны әле лә оло йәштәге Әмир ауылы халҡы хәтерләй һәм һөйләй.

1951 йылда Һылыу Баһауетдин ҡыҙы Әмир 7 йыллыҡ мәктәбе директоры вазифаһын биләй. Был ваҡытта бөтә белем биреү учреждениелары насар торошта була. Ҡағыҙ, яҙыу ҡараһы, аҡбур, ут булмай. Йылытыу менән дә эштәр мөшкөл була, утынды уҡыусылар үҙҙәре алып килә. Ул ваҡытта ауылда йөҙҙәрсә йорт була һәм уларҙың һәр ҡайһыһында уҡыусылар йәшәй. Ул күңеле менән ошо балалар өсөн борсола, яңы директор бар көсөн уларҙың тормош шарттарын яҡшыртыуға йүнәлтә. Дефицит арҡаһында уға мәктәпте тәьмин итеү проблемаларын хәл итергә, кабинеттар буйлап йөрөп, үтенергә һәм талап итергә тура килә. Яйлап ҡына ил һуғыштан һуңғы емереклектән тергеҙелә башлай, матди-техник база яҡшыра. Дәүләт пландарында яңы объекттар төҙөлә. Әмир ауылында мәктәп директоры төп ойоштороусы һәм илһамландырыусы була. Ауыл халҡы өсөн уның ғүмере сағыу йәшен балҡышы кеүек була. Ул дәртле активист, йәмәғәт эшмәкәре була, халыҡ талабын белдереп, белемен көнүҙәк проблемаларҙы хәл итеүҙә ҡуллана. Мәҫәлән, ауылда, уның ныҡышмалылығы менән үҙәк һыу үткәргес үткәрелә. Юғары етәкселек иғтибарын йәлеп итеп, ул тыуған ауылы халҡының именлеген яҡшырта, ул пландарҙы үҙгәрттереп, резерв фондтарҙан лимиттар биреүҙе талап итә ала. Бының өсөн көнөнә бер нисә тапҡыр һәм, йыш ҡына йәйәүләп, Стәрлебашҡа барып ҡайта. 1969 йылда яңы Әмир ун йыллыҡ мәктәбе барлыҡҡа килеү - Һылыу Баһауетдин ҡыҙының иң баһалы хеҙмәте һанала. Уны төҙөүҙәренә ул Мәскәү аша ирешә. Уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире Әнүәр Хәсәнов менән бергәләп улар үҙҙәренең быуын исеменән лайыҡлы, яҡты эҙ ҡалдырҙы. Иң төп маҡсатына ирешеп, Һылыу Баһауетдин ҡыҙы математика уҡытыусыһы һәм иҫке мәктәп бинаһында урынлашҡан интернатта тәрбиәсе булып эшләүен дауам итә. Яңы иркен ун йыллыҡ мәктәп асылыуға бәйле, бында Ҡарағош һәм Хәлекәй ауылдарынан балалар уҡырға килә. Шуға күрә улар өсөн интернат кәрәк була.

Ирен юғалтҡандан һуң Һылыу апай башҡа бер ҡасан да тормошҡа сыҡмай. Әсәлек һөйөүен бик иртә үлгән ағаһының балаларына бүләк итә. Туғандары өсөн терәк һәм лайыҡлы үрнәк була. Хаҡлы ялда килене Фатима менән бергәләп ейәндәренең ҡаланан ҡайтыуына һөйөнөшәләр.

Һис шикһеҙ, ваҡыт һәр саҡ үҙ геройҙарын күрһәтә. Һылыу Шәмсетдинова тураһында мәғлүмәт йыйып, мин уның ауылдаштары, уҡыусылары, уҙған ваҡиғалар шаһиттары менән әңгәмәләштем. Уның бөтә баһаларын һанап, минең мәҡәлә геройым уларҙың хәтерендә ҡулына указка тотҡан етди уҡытыусы, ғәҙел кеше, тыуған еренең ысын патриоты булып һаҡланыуын билдәләне. Шулай уҡ уны изге, йылы һүҙҙәр менән иҫкә алалар. Сөнки уҙған йылдарҙа ул ауыл тарихына ғәйәт ҙур өлөш индерә, унһыҙ уның бөгөнгөһө булмаҫ та ине.

Рәйлә ТАЙҒОНОВА.

Фото ғаилә архивынан.